Lắt léo chữ nghĩa: Dứa, thơm, khóm – Báo Thanh Niên

Trước hết, cần phân biệt: dứa là từ thuộc phương ngữ Bắc; thơm là từ sử dụng ở miền Trung; còn thơm và khóm là cách gọi ở miền Nam. Có người cho rằng chúng còn tên chữ Hán là huyền nương. Thật ra, đây là tên cô gái lười biếng bị biến thành trái thơm trong truyện cổ tích Sự tích trái thơm của người Việt; còn phần lớn các vùng ở Trung Quốc đại lục gọi chúng là ba la (菠蘿), người sử dụng tiếng Mân Đông và Phủ Tiên ở Phúc Kiến gọi là vượng lê (旺梨), tố phượng lê (做鳳梨), người Khách Gia (Hẹ) gọi là hoàng lê (黃梨), còn Triều Châu gọi là ba lê (番梨).

Vậy, ở Việt Nam, đâu là từ chuẩn nhất dùng để gọi loại trái cây này? Căn cứ vào những văn bản sau 1975 thì dứa là từ chuẩn, mang tính toàn dân. Tuy nhiên, trong Đại Nam quấc âm tự vị (1895), một quyển tự điển viết bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên của người Việt, chỉ ghi nhận từ thơm (chữ Nôm: 𦹳) trong trái thơm: “Thứ trái lớn có nhiều mắt mỉu, chữ gọi là bá nhãn lê”, không ghi nhận từ dứa và khóm. Như vậy, thơm chính là từ gốc, chúng tôi xin phép dùng từ thơm để gọi chung, thay cho dứa và khóm.

Thơm là loài trái cây có nguồn gốc từ Nam Mỹ, tên khoa học là Ananas comosus (L.) Merr., thuộc chi Ananas, họ Dứa (Bromeliaceae). Thơm là một loại cây có nhiều trái (quả). Cái mà ta gọi là trái thực chất là trái giả, đó chỉ là trục của các hoa. Các mắt trái chính là trái thật, hình lục giác, nằm xoay quanh trục (cùi thơm) theo đường xoắn ốc.

Có hơn 100 loại thơm khác nhau song chỉ phổ biến vài chục loại. Ở Việt Nam, người ta trồng một số loại thơm trong 3 nhóm chính là Queen (thơm nữ hoàng), Red Spanish (thơm Tây Ban Nha) và Smooth Cayenne (thơm Cayenne). Tất cả đều cùng một loài là Ananas comosus, do đó tuy cách gọi khác nhau là thơm, dứa, khóm, song đều chỉ chung một loài.

Trong hệ thống phân loại thực vật, cấp độ dưới loài gọi là thứ (tiếng Latin: varietas, viết tắt: var.), do trong loài thơm (Ananas comosus) có nhiều thứ nên người ta có thể gọi chúng bằng những tên khác nhau. Ở miền Nam, thơm và khóm là hai nhóm thứ (cách gọi thông thường là giống). Thơm (nhóm Smooth Cayenne) là loại trái lớn (khoảng 3 kg), lá không có gai, mắt trái thưa, vị ngọt dịu; còn khóm (nhóm Queen và Red Spanish) là loại trái nhỏ (khoảng 1 kg trở lại), lá có gai, mắt trái dày, vị ngọt đậm. Ở miền Trung chủ yếu trồng loại thơm thuộc nhóm Smooth Cayenne; còn ở miền Bắc có nhiều loại dứa, đó chính là cấp độ thứ, thể hiện qua cách gọi như dứa mật (Ananas comosus sousvar – Singapor spanish), dứa ta (Ananas comosus var spanish hay Ananas comosus sousvar – red spanish)…

Tóm lại, dứa, thơm và khóm đều cùng một loài. Sở dĩ chúng có nhiều tên gọi là vì người ta dựa vào đặc điểm của từng thứ (giống) để đặt tên. Có tự điển cho rằng ở miền Trung trái của loài cây này được gọi là gai, thật ra không phải vậy, vì người miền Trung thường gọi chúng là trái thơm.